بخشی از مطلب
بازار تبریز
بازارتبریز یکی ازبازارهای بزرگ و قابل توجه خاورمیانه است.سبک معماری،
آرایش مغازه ها، کثرت تیمچه ها، انواع مشاغل و وجود تعداد بسیاری مدرسه و
مسجد که در کنار سرایهای بازرگانی قرار گرفته و غالبشان حیثیت تاریخی دارند
آنرا نمونهء عالی یک محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی به شمار می آورد.
اگر ما بخواهیم بازار تبریز را خان به خان، سرای به سرای و راسته به راسته
معرفی کنیم باید کتاب مفصلی تاًلیف نمائیم، بدین جهت در اینجا فقط یک نظر
اجمالی به وضع اقتصاد و بازار تبریز در چند دورهء مختلف بعد از اسلام می
اندازیم و سپس از چند تیمچه و بازار معروف و بانیان آنها نام می بریم و
مساجد و معابد تاریخی موجود در بازار را نیز زیر عنوان مدرسه یا مسجد به
طور جداگانه مورد بحث موجر قرار می دهیم.
تبریز به علت قرار گرفتن در سر راه شرق و غرب از بدو آبادی و آمدن به صورت
یک شهر بزرگ، مرکز مبادلهء کالاهای بازرگانی کشورهای اروپائی و آسیائی بوده
و خود نیز بنا به مقتضیات جغرافیائی محصولات کشاورزی و صنعتی فراوان داشته
که به ا قصی نقاط دنیای آنروز صادر می گردیده و این معاملات ایجاب می کرده
که بازارها و مراکزی برای مبادله و فروش کالاهای گوناگون شرقی و غربی
داشته باشد.لذا اکثر موٌرخان و جغرافی نویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی
مطالب جالبی در بارهء کالاها و وضع بازرگانی و بازارهای تبریز نوشته اند:
مقدسی در قرن چهارم شهر و بازار تبریز را به آبادی و وفور کالا و رواج معاملات تعریف کرده است.1
یاقوت حمودی در 610 ه. ق، از تبریز دیدن کرده و فراوانی و ارزانی میوه را
در تبریز ستوده و نوشته است: انواع میوه ها در آن شهر فراوان است، من هیچ
جا، زردآلوئی بهتر و پاکیزه تر از زردآلوی مشهور به « موصول» تبریز ندیده
ام و به اندازه ای این میوه ارزان بود که من هشت من بغدادی آن را به نصف
حبهٌ زر خریدم.» سپس کالاهای صادراتی تبریز را چنین یاد کرده است:« در آن
شهر از پارچه های عبائی 2 ، سقلاطون3، اطلس و سجاده زیاد به عمل می آید و
به دیگر شهرهای شرق و غرب صادر میشود4.»
زکریاء بن محمد قزوینی همین نوشتهء یاقوت را تاٌیید کرده و وفور خیرات و
امتعه و صناعات تبریز را ستوده و صدور لباسها وپارچه های عتاٌبی، سقلاطون،
اطلس و سجادهء تبریزرا به تمام نقاط دنیای شناخته شدهء آنروز، یادآور شده
است.5
« مارکوپولو6، سوداگر ونیزی تبریزرا شهری بزرگ و با ابهٌت تعریف کرده و
دربارهء آن نوشته است:» اصولاً ساکنان تبریز از راه داد و ستد و تهیهء
کالاهای گوناگون روزگار می گذرانند و امتعهء ساخت این شهر عبارت از همه
گونه حریر است، بعضی سیم بفت و پاره ای دیگر زربفت و گرانبها. در این شهر
همه گونه درٌ و سنگهای گرانقیمت به فراوانی یافت می شود. سوداگرانی که دست
اندرکار داد و ستد با کشورهای بیگانه اند ثروت هنگفتی به هم می زنند، اما
ساکنان تبریز بر روی هم مردمی مستمند ند:7»
اودریک 8 روحانی کاتولیک از اهالی پوردنون9 که در زمان سلطان ابو سعید
بهادر خان به سال 721 ه . ق، از تبریز دیدن کرده در بارهء محصولات و امتعه و
بازار تبریز چنین نوشته است:« تبریز شهری است به غایت با شکوه که در آن
بیشتر از هر شهر معظم جهان کالاهای گوناگون به چشم می خورد، در روی زمین
هیچ نوع خوراک و هیچ گونه کالائی پیدا نمی شود که از آن در تبریزانبارهایی
وجود نداشته باشد. تبریزجائی بی مانند است و وفور نعمت درآن به حدی است که
هر چه را انسان به چشم می بیند به دشواری می نواند باور کند، زیرا تقریباً
از کلیهء نقاط جهان سوداگران، با این شهر داد و ستد دارند10.»
ابن بطوطه بازارهای تبریز را پر کالا، آباد و بهترین بازارهای دنیا معرفی کرده و نوشته است:
« ...فردای آن روزازدروازهء بغداد به شهر تبریز وارد شدیم و به بازار بزرگی
که بازارغازان نامیده می شد رسیدیم و آن بهترین بازارهائی بود که من در
همهء شهرهای دنیا دیده بودم.هر یک ازاصناف پیشه وران در این بازار محل
مخصوصی دارند ومن به بازار جوهریان که وارد شدم از بس جواهرات گوناگون دیدم
کهچشمم خیره شد. غلامان زیبا روی، با جامه های فاخر، دستمالهای ابریشمین
بر کمر بسته و پیش خواجگان ایستاده بودند، جواهرات را به زنان ترک نشان می
دادند و زنان در خرید جواهر برهم سبقت می جستند و زیاد می خریدند. من در
این میان فتنه هائی دیدم که ازآنها به خدا باید پناه برد. پس به بازار عنبر
فروشان شدیم و همان وضع را در آن بازار دیدیم11.»
حمدالله مستوفی مورخ و جغرافی نویس معروف قرن هشتم ضمن تعریف خوبی و
فراوانی غلات و بقولات و میوه های تبریز و اشاره به مزیت پاره ای از انواع
مخصوص کلابی و سیب و زردآلو و انگور و خربزهء آ ن ، مردم این شهررا اعم از
فقیر و غنی اهل کسب و پیشه و دادو ستد معرفی نموده و برخلاف مارکوپولو،
یادآور شده که« در آن دیار متمول بسیار است12.»
کلاویخو13، فرستادهء پادشاه اسپانیا که در 807 ه. ق ،هنگام سفر به سمرقند
از تبریزدیدن کرده14، وسعت کوچه ها و میدانها و کاروانسراهای تبریز را
ستوده و نوشته:« در کاروانسراها دستگاههای مجزا و دکانها و دفاتر کار ساخته
اند........ و چون از این کاروانسراها خارج می شویم به خیابانها و
بازارهائی می رسیم که درهمهء آنها کالاهای گوناگون به فروش می رسد، پارچه
های ابریشمین، پارچه های پنبه ای ، تافته، ابریشم خام، انواع جواهر و اقسام
ظروف15.»
آمبروسیوکنتارینی سفیرایتالیا در دربار اوزون حسن آق قویونلو که در سپتامبر سال 1474 م
( 878/ 879 ه . ق،) در تبریز بوده و فراوانی عنبر را در تبریز می ستاید،
تبریز را پر جمعیت تصور نمی کند و می نویسد: « آذوقه و خواربارفراوان دارد
ولی همه چیز گران است. تبریز دارای بازارهای متعدد است، ابریشم زیادی به
کاروانسراهای آن وارد می شود و از آنجا به حلب ارسال می گردد. اجناس
ابریشمی ساخت یزد و پارچه های پشمی فاستونی و سایر اجناس در آنجا فراوان
است ولی از جواهرات چیزی نشنیدم16.»
« جان کارت رایت17، سوداگر انگلیسی که درسالهای اولیه و پر افتخار سلطنت
شاه عباس بزرگ از طریق حلب و دیار بکر متوجه تبریز شده و ازآنجا خود را به
اصفهان و شیراز و جزیرهء هرمز رسانیده در پیرامون فجایعی که ترکان عثمانی
بر سرتبریز آورده بودند شرح مفصلی در سفرنامهء خود نگاشته است. از آن جمله
مدعی است که در اثنای هجوم لشکریان سلطان سلیم(920 ه. ق،) دست کم سه هزار
خانوار تبریزی که بهترین هنرمندان ایرانی و به ویژه در ساختن زره و انواع
اسلحه استاد بودند به قسطنطنیه کوچانده شدند. هم چنین کارت رایت در بارهء
تاراج شهر تبریز و خرابیهای وارده در اثنای هجوم سربازان سلطان سلیمان و
تسلط عثمان پاشا وزیر سلطان مراد سوم بر شهر مزبور به تفصیل سخن رانده و
معتقد است که توصیف دردها و بدبختیهای تبریزیان و سنگدلی لشکریان عثمانی از
عهدهء وی خارج است و این مهم نویسنده ای به غایت دانشمند و زبردست می
خواهد. اما همهء نوشته های کارت را یت در بارهء ویرانیها و مصا ئب تبریزیان
نیست، وی موقع جغرافیایی و اهمیت بازرگانی این شهر را می ستاید و می
نو.یسد: در این شهر برای رفع نیازمندیهای انسان همه گونه کالا و خواربار
فراهم گردیده است. تبریز شهری به غایت ثروتمند است، انواع امتعه را از دور
دست ترین نقاط مشرق زمین برای فرستادن به شامات و کشورهای اروپائی به این
شهر می آورند و به همین شیوه همه گونه کالای مغرب زمین متوجه تبریز می شود
تا در کشورهای خاور زمین توزیع گردد، تبریز شهر پر جمعیتی است، دویست هزار
نفر سکنه دارد، در قسمت جنوبی شهر همه گونه درختان میوه و نباتات خوشبو
کاشته اند و هزاران چشمه و نهر آب تبریز را به شکل باغی بسیار بزرگ و خرم و
دلگشا در آورده است18.»
تاورنیه19 بازرگان و جهانگرد معروف فرانسوی که در 1046 ه. ق، به ایران سفر
کرده دربارهء بازار و اقتصاد و محصولات و کالاهای تبریز چنین نوشته:« در
این جا شراب و ماء الحیات و در واقع همه گونه خوارباربه حد وفور و به بهای
ارزان در دسترس طا لبان قرا ر دارد.در تبریز بیش از هر نقطه ای از
قارهءآسیا پول پول دست به دست می گردد، بسیاری از خانواده های ارمنی از راه
کسب و داد و ستد صاحب املاک و ثروت کلانی شده اند، چه اینها بیش از
ایرانیها به رموز و دقایق بازرگانی آگاهند.... تبریز بازارهای متعدد و خوش
ساخت دارد، همچنین در اینجا کاروانسراهایی دو اشکوبه و وسیع احداث کرده اند
که زیباترین آنها به نام والی ایالت، کاروانسرای« میرزا صادق» نامیده می
شود. در نزدیکی آن، بازار و مسجد و مدرسه ای ساخته اند که صاحب موقوفات و
عواید بسیار است.20»
شاردن که در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی به تبریز آمده، بزرگی و عظمت شهر
را ستوده و دربارهء بازار و داد و ستد و محصولات صنعتی تبریز نوشته است:«
تعداد بیگانگانی که در تمام اوقات دراین شهردیده می شوند بسیار است و از
کلیهء کشورهای آسیائی، گروههایی در تبریز سکونت دارند، من کالایی نمی شناسم
که در این شهر فروشگاه یا انباری نداشته باشد. بهترین دستارهای ایرانی در
تبریز تهیه می شوند. بازرگانان بزرگ و عمدهء شهر برایم تعریف می کردند که
سالانه شش هزار عدل ابریشم در کارگاه های این شهر بافته می شود. تجارت
تبریز در سر تا سر ایران و ترکیه و روسیه و ترکستان و هندوستان و کشورهای
ساحلی دریای سیاه گسترده شده است.21»
جملی22 کارریجهانگرد ایتالیایی که چند سال بعد از تاورنیه از تبریز دیدن
کرده دربارهء بازار تبریز مطالب تازه و جالبی نوشته و از بازارها و سرایهای
متعددی نام برده است، از آن جمله نقل کرده :
« روز چهارشنبه همراه پدر روحانی ژورژ واندوم23 ، به دیدن بازاری رفتم که
میرزا صادق نایب الحکومهء سابق آذربایجان بنا کرده است. در این بازار مسقف
با گنبدهای آجری است و از چند کاروانسرا و تعداد زیادی مغازه تشکیل یافته
است..... در جوار این بازارمدرسه ای برای تعلیم و تربیت اطفال مسلمان
ایرانی بنا گردیده است و مسجدی در کنار آن ساخته شده،... در جانبی از میدان
شهر در کاروانسرا به نام میرزا طاهر وجود دارد، اکنون یکی به ضرابخانه
اختصاص دارد، معماری هر دو جالب است،.... در مراجعت از تماشای کاروانسرا و
ضرابخانه، از بنای معتبر دیگری بهنام قیصریه دیدن کردیم. این بنا گنبد بزرگ
مرتفعی دارد و مرکز دادو ستد بازرگانان بزرگ است و گرانبهاترین کالاها را
در آن جا می توان یافت، بازار زرگران به قیصر چسبیده است. این بازار گنبدها
و طاقهای ضربی آجری دارد....
